Wykorzystywanie lokalu użytkowego do celów mieszkalnych, czyli niezgodnych z jego przeznaczeniem, podlega karze grzywny. Aby przekształcić lokal użytkowy w mieszkanie, nie wystarczy tylko dostosować go pod względem wyposażenia do prowadzenia gospodarstwa domowego, trzeba również zgłosić zmianę sposobu użytkowania lokalu do odpowiednich instytucji.

Definicje lokalu użytkowego i lokalu mieszkalnego na pierwszy rzut oka niewiele się od siebie różnią. Ten pierwszy stanowi jedno lub kilka pomieszczeń wydzielonych stałymi ścianami, które nie są mieszkaniem, pomieszczeniem technicznym ani pomieszczeniem gospodarczym. Przeznaczeniem lokalu użytkowego jest prowadzenie w nim sklepu, biura lub innej działalności gospodarczej. Mieszkanie z kolei to zespół pomieszczeń mieszkalnych i pomocniczych, które są wydzielone stałymi ścianami i mają odrębne wejście. Lokal taki umożliwia stały pobyt ludzi i prowadzenie gospodarstwa domowego. Do obydwu typów lokali przynależeć może również piwnica, strych lub garaż. Lokal użytkowy od lokalu mieszkalnego różni cel, w jakim jest wykorzystywany oraz konieczność spełniania określonych prawnie warunków technicznych. Czy istnieje więc możliwość prowadzenia gospodarstwa domowego w lokalu użytkowym?

Odpowiedź brzmi – tak, ale konieczne jest przeprowadzenie zmiany sposobu użytkowania lokalu. Kwestia ta regulowana jest przez ustawę z dnia 7 lipca 1994 r. – Prawo budowlane. Zmiana sposobu użytkowania lokalu dotyczy podjęcia lub zaniechania w obiekcie budowlanym działalności związanej z jego użytkowaniem, która ma wpływ na zmianę wymagań jego dalszego bezpiecznego użytkowania. Dotyczy to między innymi warunków pożarowych, powodziowych, zdrowotnych, higieniczno-sanitarnych. Aby więc mieszkać w lokalu użytkowym, konieczna jest zmiana przeznaczenia lokalu, którą zgłosić trzeba właściwemu organowi.

Zgłoszenie, o którym mowa ma formę oświadczenia o zamiarze zmiany sposobu użytkowania istniejącego obiektu budowlanego i powinno zostać dokonane, zanim zmiana wykorzystania lokalu nastąpi. Zmianę należy zgłosić do odpowiedniego starostwa powiatowego, urzędu miasta na prawach powiatu albo urzędu wojewódzkiego. Po dostarczeniu niezbędnych dokumentów organ nadzoru budowlanego określi wysokość opłaty legalizacyjnej. Jest to obowiązek, którego dopełnić powinien właściciel lub zarządca lokalu, ponieważ zgodnie z ustawą, to on odpowiada za użytkowanie obiektu zgodnie z jego przeznaczeniem. W przypadku gdy zmiana sposobu użytkowania lokalu wiąże się z koniecznością przeprowadzenia robót budowlanych, dla których potrzebne jest pozwolenie na budowę, wówczas należy złożyć wniosek o pozwolenie na budowę obejmujący również zmianę sposobu użytkowania.

Wykorzystywanie lokalu użytkowego do celów mieszkaniowych bez uprzedniego zgłoszenia zmiany jego przeznaczenia do nadzoru budowlanego traktowane jest jako samowola budowlana i podlega karze grzywny, nawet jeśli lokal nie wymagał remontu ani żadnych prac dostosowujących go do nowej roli. Jeśli nadzór budowlany dowie się, że doszło do bezprawnej zmiany sposobu użytkowania lokalu, może wstrzymać użytkowanie budynku lub jego części.